[ad_1]
هنر زري بافي در ايران
زري بافي چيست؟ زري يعني پارچهي ساخته شده از زر (طلا). پارچهاي كه پودهاي آن از طلا میباشد زري يا زربفت پارچه اي ظريف و بسيار گران بهاست كه چله يا تار آن از ابريشم خالص میباشد و پودهاي آن ابريشم رنگي و يكي از پودها، نخ گلابتون میباشد كه مي تواند زرين يا سيمين باشد.
تاریخچه زری بافی
راجع به زری بافی ایران نیز مشابه قالی از زمان خیلی قدیم اطلاع زیاد در دست نیست ولی شواهد زیاد موجود میباشد. در مورد تاریخچه زری بافی باید گفت که بافت پارچههايي كه درمتن و نقوش آنها، نخهاي گلابتون به كار گرفته شده بنا به روايات تاريخي به دو هزار سال پيش ميرسد.
هردودت مورخ مشهور يوناني جمله میباشد : روميان به خاطر زيبائي و اشتهار زربفتهاي سنتي ايران همه ساله مبالغ هنگفتي ميپرداختند. فيلوسترات نيز گفته میباشد : اشكانيان، منزل هاي خود را با پردههايزري يراق دار كه از پولكهاي نقره و نقوش زرين ، تزئين شده بود مي آراستند. بدون شك بافتن پارچههاي زربفت، مشابه قالي و گليم از دوران هخامنشيان در ايران مرسوم بوده میباشد زيرا در بسياري از نقوش برجسته تخت جمشيد، شوش و حتي پاسارگاد، نقوشي در حاشيه هاي لباس شاهنشاهان و درباريان به چشم مي خورد كه حاكي از اين میباشد كه لباس آنها از پارچه هاي زربفت بوده،به علاوه در حاشيه لباده و حاشيه آستينها و يقه لباس، قطعاتي از طلاي ناب به شكل شير، مرغ، ستاره با گل پنجپر و يا نقوش هندسي مشابه مثلث و غيره ميدوختند و بسياري از اين قطعات طلا، امروزه در موزه ايران باستان و موزه هاي ديگر دنيا موجود میباشد كه متعلق به پیمان هخامنشي ميباشد.
نساجی ایران در این دوران به ویژه در بافت پارچههای ابریشمی، پشمی نرم و لطیف مشهور بوده و شاهان هخامنشی به داشتن لباسهای زیبا و نفیس معروفیت داشتند. اسکندر مقدونی با همه دشمنیش با ایرانیان، بنا به جمله های هرودوت و پلوتارک از هنگام ورود به ایران تا هنگام مرگش، لباسهای زربفت ایرانی بر پیکر میکرد. پس از نابودی هخامنشیان، و در دوران اشکانیان دیگر آن بزرگی و بزرگی در صنایع و هنرها ، به ویژه در بافندگی، بوجود نیامد … تنها چند قطعه از پارچههای ابریشمی در سرزمین لولان در چین پیدا شده که در آن روزگار آخرین مرز ایران در شرق دور بوده میباشد.
از دوران ساسانيان نيز در كليساها و موزههاي خارج از ايران، نمونهاي گوناگون زري موجود میباشد. بسیاری از زماندانان بر این باور هستند که این دوران، دوران شکوفایی و طلایی هنر و تمدن ایران بوده میباشد. بسیاری از بافتههای این دوران در کلیساها و موزههای غرب، به یادگار مانده میباشد.
زريهاي دوران ساسانيان به قدري مورد توجه بود، كه از پایان نقاط دنيا خواستار آن بودند و وقتي كسي به ايران مسافرت ميكرد، بهترين هديه اي كه مي توانست به ميهن خود ببرد يك تکه زري بود.
پس از یورش تازیان به سرزمین ایران، شیرازهی فرهنگ و تمدن ایران از هم گسیخت به ویژه در زمینهی بافت پارچههای زربفت. این وضعیت اسفبار در ایران ادامه داشت تا دوران سلجوقیان.دروران سلاجقه را باید زمان شکوفایی دوبارهی هنر ایران دانست. از آن دوران حدود ۵۰ قطعه پارچه باقی مانده میباشد که اوج هنر در آنها دیده میشود. در این دوران پیچیدهترین نقشهها بافته میشد.
پس از سلجوقیان، هنر رو به خاموشی گرایید و یورش مغولان از خاور دور به ایران، همه چیز و همه کس را تا لبهی پرتگاه نابودی پیش برد. در زمان مغولان کشتار و ویرانی چون شبحی تار بر ایران سایه انداخته بود و باالطبع هنرمندان هم نه مجالی برای خودنمایی داشتند و نه حکومت چنینی چیزی میخواست. هر چند که در اواخر حکومت مغولان اوضاع اندکی رو به تندرستی رفت اما هیچگاه بزرگی زمان پیشین، ازسرگیری نشد.
پارچههای زربفت پیکر پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان، درباریان به کار میرفت
فن زري بافي در زمان صفويه به منتهاي كمال خود رسيد. به حقيقت بايد گفت زمان صفويان، اوج شكوه و بلندي هنر و تمدن ايرانيان بوده میباشد كه پس از اسلام مشابه آن ديده و شنيده نشده میباشد. و امروز اگر کسی به کارگاههای زری بافی هنرهای زیبای کشور مراجعه کند، با دیدن دستگاههای زری بافی آن کارگاههای که نمونه ای از دستگاههای قدیم میباشد توجه خواهد کرد تا چه حد فن زری بافی در پیمان صفوی پایان شده بود.
آنان دوباره نام ايران را در انديشهها زنده كردند. پارچههايي كه در زمان شاه عباس بافته ميشد، در همهي تاريخ مشابه ندارد. شاه عباس در اصفهان كارگاهي بهنام كارگاه شاهي ساخته و از هنرمندان زريباف ميخواهد تا در آنجا كار كنند. اين كارگاه به شكل انحصاري براي دربار شاهي پارچههاي بسيار نفيس ميبافت و نام آن شهره ي آفاق گشته بود. از اين زمان هم نمونههاي بسياري باقي مانده كه حتي امروز، ديگر كسي نميداند كه آن استادان زبردست، اين پارچهها را بافتهاند!!
با سقوط صفويان به دست افغانها، چراغ هنر ايران هم رو به خاموشي گراييد. افشاريه و زنديه و قاجاريان هم هيچ كاري براي نجات آن انجام ندادند.
در زمان پهلوي ديگر كسي خبري از بافت پارچههاي زربفت و مخملين و گرانبها نداشت. تنها برخي خانوادهها پنهاني در منزل خود پارچههايي بافته و پس از كهنه كردن آن به نام پارچه عتيقه، به قيمت گزاف آن را ميفروختند… كاشان يكي از شهرهايي بود كه از ابتدا در بافت پارچههاي گوناگون شهره بود. استاد محمد خان نقشبند اين هنر را دوباره زنده مي كند و فرزندانش راه پدر را ادامه ميدهند. در زمان پهلوي به دليل نياز دربار براي لباسهاي زربفت چه براي پوشش و چه براي هديه دادن، بار ديگر بافت پارچههاي زرباف رونق گستردهاي گرفت به ويژه در دوران تاجگذاري كه لباسهاي دربار بايد از اين پارچههاي بافته ميشد….. .
با ورود ماشين هاي بافندگي و آسان شدن فن بافت در اوايل دوران پهلوي، اين هنر تقريباً به جز در چند زيرزمين منزل هاي سنتي كاشان، يزد و اصفهان، در جاي ديگري وجود نداشت. تا اينكه اخبار بافت پارچههاي زربفت در كاشان به گوش رضاشاه ميرسد و همزمان با گشايش مدرسه صنايع مستظرفه قديم يكي از استادان بزرگ اين گرایش به نام محمد طريقي از كاشان به تهران منتقل شد و اين گرایش رو به نابودي را در شرايط سخت گسترش داد و شاگردان بسياري تربيت كرد، تاجايي كه در سال 1352 در تهران اساتيد متخصص در گرایش بافت زري و مخمل به بيش از هفتاد نفر رسيده بودند. اما اكنون استاداني كمتر از اندازه انگشتان دست در اين گرایش فعاليت دارند.
پس از انقلاب چون كسي نيازي به اين لباسها نداشت كم كم بافت آنها محدود شد و حتي صادرات آن هم بریدن گرديد. بسياري از استادان رفته رفته بازنشست شده و بسياري هم چهره در خاك پوشیده كردند. بسياري از دستگاههاي بافت، ديگر بافندهاي ندارد و دير يا زود ميشنويم كه اين هنر گرانبها و باشكوه ايران، پس از قرنها براي هميشه نابود گشت و تنها بايد در موزههاي كشورهاي غربي نمونههاي آن را ببينيم اكنون تنها در كارگاه زريبافي سازمان ميراث فرهنگي كشور در تهران و هنرستان هنرهاي زيباي اصفهان و ميراث فرهنگي كاشان، نمونههایي از انواع زري و مخمل بافته ميشود.
كاشان شهری میباشد که از قدیم الایام هنر نساجی آن شهره آفاق بوده و زمانی در این شهر بیش از چهل نوع پارچه مختلف بافته می شده میباشد. امروزه از آن همه تنوع تنها می توان چندتایی (و از جمله زری بافی) را در کارگاهی به نام مرکز هنرهای سنتی کاشان واقع در خیابان غیاث الدین جمشید و در کنار برج و باروی هزار ساله شهر مشاهده نمود.
پارچه زربفت؛ نوع بافت: دارایی و اطلسی؛نقشه: ترنج؛بافنده: استاد سید رضا الهامی
مواد اولیه
مواد اولیه پارچههای زربفت، از بهترین نوع ابریشم طبیعی ایران انتخاب میشود. همچنین یکی از مهمترین مواد اولیه، گلابتون میباشد. از گلابتون بیشتر دربافت پارچههای زربفت استفاده میشود.آن چیزی که سبب درخشش و گرانبهایی ویژهی پارچههای زربفت میشود، گلابتون میباشد.
گلابتون چیست
گلابتون گرایشای سیمی زیاد نازک میباشد که درون آن یک گرایش نخ ابریشم قرار دارد و بر روی آن، لایهای از زر (طلا) کشیده شده میباشد. گابتون دو نوع میباشد:
• گلابتون خارجی
• گلابتون ایرانی
گلابتون خارجی از هند میآید و زیاد زیبا میباشد. گلابتون ایرانی هم تنها در اصفهان ساخته میشود.
رنگها و نقش بازي كردنها
نقوش پارچه های ساسانی در متناسببودن و هماهنگی طرح و رنگ به نهایت درجه هنری رسیده بود. ترکیبات نقوش ساسانی، برگرفته از مرغ و پرندگان، جانوران و شکارگاه و سواران و طرحهای تجریدی و انتزاعی بود. پس از ساسانیان،به علت حرمت بهره گیری از طلا برای مردان ،مدتی نسبتا” دراز، بافت پارچههای زربفت به عقبانداختن افتاد تا اینکه بافتن پارچههای زربفت،در دوران سلجوقیان رونق یافت. در دورانهای اسلامی ، نقوش حیوانات و پرندگان مشابه شیر،عنقا و عقاب که زربفت شدهاند و در جمله پارچهها ،جلال و شکوهی داشتند از پیشرفت روش پارچه بافی درعصر سلجوقیان میباشد .
طرحهای شقایق و نیلوفر آبی نیز از عناصر تزئینی در بافت پارچه های این دوران میباشد . در دورانهای بعد ،تدریجا”طرحهای تازهای به اختراع طراحان و بافندگان ایران به منّصه ظهور رسید ودر هویتی مستقل ، دوران معتبر و اصیل نساجی صفویه را بنیان نهاد. اما پیش از آن یعنی در عصر مغول ،سالهای فراموشی نساجی ایران بود و زری بافان از بیم مرگ ، متواری شده و در خفا میزیستند . تزئین پارچههای یاد شده جمله بوداز اشکال انسانی،تصویر حیوانات و پرندگان وگل و گیاه و گاهی نیز تصاویر قصههای رزمی و بزمی برآنها نقش بازي كردن بسته میباشد .
به لحاظ کیفیت طرح ها و نقش بازي كردن های به کار رفته در دوران های قبل و بعد از اسلام، هر دوران ای بیانگر اصالت فرهنگی و تاریخی دوران خویش میباشد و همسانی و پیوند کاملی با دیگر هنرهای آن روزگار دارد. به طور مانند، طرح هایی را که بر روی ظروف فلزی دوران ساسانی و سفالینه های آن دوران دیده می شود بر روی پارچه های آن دوران نیز می توان یافت و یا در دوران اسلامی، طرح هایی را که به شکل شکارگاه ترسیم می شده با همان شیوه و سبک می توان در پارچه ها رؤیت کرد.
کاربرد پارچههای زربفت
این پارچه ها، برای پیکر پوش پادشاهان، وزیران، بزرگان، درباریان به کار میرفت . همچنین به عنوان یک هدیه گرانبها در دربار شاهان ایران برای هدیه دادن به شاهان بیگانه به حساب میآمد.
بافندگان مشهور گذشته
نساجان و بافندگان مشهور این پیمان ،جمله بودند از:
غیاث، عبدالله بن غیاث، ابن محمد، معزالدین، ابن غیاث، عیسی عباسی، خواجه قیاس الدین علی نقشبند، حسن بن غیاث، یحیی بن غیاث، معز الدین غیاث، آبان محمد، محمد خان کاشی، علی خان کاشی، اسماعیل کاشی
بافندگان مشهور امروز
نام حدود پنجاه نفر از استادان بزرگ کارگاه زریبافی تهران از سال 1309 خورشیدی تا 1369.
حبیب الله طریقی محمد طریقی عباسعلی طریقی عباس طریقی کاشانی محمد فرزاد محمد دهقانی، حسن درویش ، سید عبدالله سلامی ، سید مهدی پریشان، حبیب الله واقفی ، محمد مفتخرینژاد، اسلام رحیمی، عباس نوایی مقدم ، سید رحیم حسینی، عبدالله پورکاشانی ، سید قدیر صفوی ساوجی، حسین سمنانی متولد، رضا الهامی ، سید علی پریشان، فضلالله صدفی پور، رضا اشراقیان، محمد اشراقی، ذبیحالله احمدی ، علی جان عسکری، یدالله معتمدی، رضا رضایی جلفایی، کریم خفاییپور، رضا عشاق، حسین رضایی، تقی داراییباف، سیفالله مناجاتی کاشانی، ماشاءالله عنایتی کاشانی، سید حسین مژگانی ، سید مهدی مژگانی ، صمدعلی بزرگیفر، محمود محمودی ، محمد سلیمیان ، باشهامت هاشملو، عیسی هاشملو، عباد هاشملو، قربان ریوندی، اصغر بهمنآبادی، زینب حقیری.
مهمترین مراکز بافت
مشهورترین مراکز نساجی در دوران صفویه، شهرهای کاشان، اصفهان، یزد، هرات، تبریز، رشت، مشهد، قم، ساوه و… بوده میباشد. اما بافندگان شهرهای کاشان، یزد و اصفهان در بافتن پارچه های نقش بازي كردندار شهرة آفاق بودند.
پارچههای زربفت تاریخی
قدیمیترین زری از زمان صفوی، زریهایی میباشد که چندین سال پیش در نزدیکی مقبره بی بی شهربانو در قبر یکی از بزرگان پیمان سلجوقی پیدا شد و امروز قطعات مختلف آن در موزه های مختلف دنیا پخش شده میباشد. باز از آن قدیم تر اطلاعی میباشد که نویسندگان قرون 2 و 3 هجری به ما میدهند و آن این میباشد که ایالات خوزستان، گیلان، استرآباد، طبرستان و خراسان هر کدام سالانه مقدار زیادی پارچههای ابریشمی و زری به صورت مالیات به دربار خلفای عباسی میفرستادند.
آشنایی با نحوه بافت
اصطلاحات بافندگي : قبل از آنكه به نقشه برداري از بافت هاي گوناگون زري بافي بپردازيم و قسمتهاي مختلف آنرا بطور خلاصه شرح دهيم لازم میباشد با اصطلاحات بافندگي آشنا شويم، در بافندگي گرایش نخهاييكه طول پارچه را تشكيل مي دهد (تار) و نخهاييكه در عرض پارچه قرار گرفته و به تار مي پيوندد (پود ) مي نامند براي اينكه پارچه اي بافته شود بايد تارهاي پارچه با پود آن بپيوندند براي حصول به اين پيوستگي بايد هر بار كه ماكوي حملکننده پود در دستگاه رفت و آمد مي كند قسمتي از تارها بالا بيايد و بخت ديگر پايين بماند.
در دوری اين دو بخت كه آنرا (پا) مي نامند پود جا ميگيرد و همينكه پود بوسيله شانه فشرده شد پا عوض مي شود يعني دسته ديگري از پا ها بالا مي آيد و تار هاييكه بالا بوده اند پايين مي روند بدين طريق میباشد كه ميان تار و پود پيوستگي حاصل و پارچه بافته مي شود و اصولا براي بافتن هر نوع زري و مخمل زري بايد گرایش هاي تارو پودكه در دستگاه بافندگي هر كدام موقعیت خاص و هر موقعیت اصطلاح مخصوص خود را دارد و در جاي خود قرار مي گيرد تا امر بافندگي امكان پذير شود
چله كشي و اقسام آن :
چله كشي جمله میباشد از گذراندن تار از ورد ها طبق روش مخصوص . انواع و اقسام آن مطابق با تصويرهايي از چند نمونه بشرح زير مي باشد.
تافته روي 4 ورد با چله كشي متوالي
پس از آنكه چله كشي به پايان رسيد بايد كليه تار ها را از شانه گذراند معمولا تار از شانه اي كه در هر سانتي متر يا هر اينچ داراي دندانه هاي مختلف میباشد مي گذرد . ممكن میباشد از هر دندانه شانه 1-2-3-4-5 تار يا بيشتر ردشدن داد و اين كم و زياد شدن اندازه تار بمقدار تارهاي عرض پارچه اي كه مي خواهيم ببافيم بستگي دارد، پس كار شانه جمله میباشد از
1- عرض پارچه را تغییرناپذیر نگه مي دارد
2- پود ها را بطور يكنواخت پهلوي يكديگر نگه ميدارد
چله كشي و گذراندن تار از ورد ها
نقشه و علامات قراردادي :
نقشه عبارات میباشد از طريقه پيوستن تار و پود ،كه با دو روش نقشه بافت و حركت وردها مي باشد و بطور مختصر آنرا شرح مي دهيم ، نشان قراردادي ، براي روش اول در موعد ترسيم نقشه پارچه بر حسب اينكه دستگاه حركت ورد در جهت راست يا چپ دستگاه بافندگي قرار گرفته باشد، درهمان سمت نقشه چكشي ،خطوطي در امتداد وردها رسم مي شود كه هر يك نمايش يك تار يا يك دور رفتن يا برگشتن ماكو را نمايش مي دهد بافتهاي مختلف در زري بافي بسيار زياد میباشد و موارد استثنايي نيز در بافتها يافت مي شود كه در كتاب صد سال زري بافي ايران تاثیر استاد محمد طريقي بطور كامل و دقيق آمده میباشد.
ريسمان كشي متوالي
تهيه نقشه :
پس از اتمام طراحي بافت و مراحل مختلف چله كشي طرح و نقش بازي كردن مورد نظر توسط طرحریز كه معمولا از بين اساتيد بزرگ نقاشي مي باشند تهيه مي گردد و با توجه به تراكم تار و پود طرح مورد نطر به روي كاغذ شطرنجي انتقال داده مي شود اين كار توسط نقشه كشهاييكه كاملا به طرح و انتقال آن بر روي كاغذ شطرنجي آشنايي دارند انجام مي گردد طراحان بايد از همه نكات نقشه كشي اطلاع داشته باشند. پس از انتخاب طرح و انتقال آن روي كاغذ شطرنجي از طريق ريسمان كشي نقشه بافته مي شود.
مراحل رنگرزي ابريشم
مراحل رنگرزي ابريشم و روشهاي آن با رنگهاي نباتي مهمترين عامل بوجود آوردن زيبايي پرشكوه و دلپذير زري هاي ايران میباشد رنگها معمولا از گياهان گرفته مي شوند و ماده رنگ كننده آنها از ريشه يا تنه درختان ، برگها ، گلها ، ميوه ها يا پوست آنها باشد، بعنوان مانند رنگهاي طبيعي كه مورد استفاده بوده و اطلاعات كامل آنها در معرض میباشد عبارتند از:
1- پوست گردو
2- ريشه رناس
3- زرد چوبه
4- پوست انار
5 – زعفران
6- قرمز دانه
7- نيل
8- برگ سماق و غيره
9-اسپرك
دستگاه زري بافي ، وسايل و وسیله مورد نياز
دستگاه زري بافي و مخمل زري از قديم الايام از (چوب يا الوار) ساخته مي شده وسیله و وسايل مورد نياز نام و اصطلاح هايي را كه بكار مي رود بشرح تصاوير زير سمت آگاهي و آشنايي بينندگان ، دانش پژوهان و علاقمندان تهيه و تقديم مي گردد.
منبع: rasekhoon.net