آشنایی با رنگرزی سنتی و صنعتی

[ad_1]

 رنگرزی سنتی, کارگاه رنگرزی

 رنگرزی سنتی قالی

رنگرزی در ایران زمینه دیرینه ای دارد. پیش از اسلام، بخصوص شواهدی همچون اشارة «گزنفون» مورخ یونانی،به کارگاه قالی بافی شاهان هخامنشی در شهر «سارد» مربوط به 400 سال قبل از میلاد و جمله هایی درباره قالی ارغوانی رنگ، روی قبر کوروش و کهن ترین تاثیر دارای گره ایران، که تا به حال اولین نمونه قالی ایران محسوب شده و توسط پروفسور «رودنگر» در مغولستان در ناحیه ای به نام «پازیریک» کشف شده میباشد.

وجود هنر قالی بافی و به تبع آن صنعت رنگرزی را از ابتدا زمان ایران باستان بصورت هنری بهادار و تکامل یافته در منطقه حتمی می سازد. صنعت رنگرزی را از ابتدا زمان ایران باستان بصورت هنری بهادار و تکامل یافته در منطقه حتمی می سازد. در دوران ساسانی رنگرزان از احترام خاصی بهره‌مند بوده اند.

کشف نمونه هایی از پارچه های دوران ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و لطافت و هنر طرح‌ریزی و رنگرزی به حساب می آید ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت قالی میباشد که اعتبار آن را به اوج می رساند.

شیوه ساسانیان در بکارگیری رنگها با شیوه بیزانسی اختلاف داشته و تنها رنگهای بکار رفته یکی میباشد ولی رنگهای ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل تر میباشد و هنرمندانه تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش داشتن انتخاب شده اند. در زمان آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاههای رنگرزی که بصورت صنفی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده میباشد.

در این کارگاهها علاوه بر بافندگان، رنگرزان نیز بطور دائم حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزخانه ها بکار می گرفتند. محبوبیت ایرانیان در رنگسازی و دریافت بها رنگ ها بخصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات، ایرانیان بعنوان استادان رنگ شناخته می شدند.

به طور عمده رنگرزی در کارگاهها به  2روش انجام می گیرد:

رنگرزی سنتی- رنگرزی صنعتی

وسیله و مواد مورد نياز در رنگرزي سنتي عبارتند از:‏

۱. کاسه (پاتيل) يا حمامي كه عمليات رنگرزي و دندانه كردن در آن صورت مي گيرد و بايد از جنس مخالف زنگ و مقاوم در مساوی حرارت باشد. معمولاً از ظروف استيل يا مسي استفاده مي شود.‏

۲. ترازو براي توزين

۳. ترمومتر براي اندازه گيري دماي دوش رنگرزي

۴. همزن كه معمولاً از جنس چوب میباشد و براي هم زدن الياف در دوش رنگرزي به كار مي رود.‏

۵. ظروف شيشه اي مدرج مشابه بشر و… براي اندازه گيري و برداشتن اسيدها و قلياها.

۶. نمك هاي فلزي چون زاج سفيد، زاج سبز، زاج سياه، دي کرومات سديم، کلريد قلع و …‏ ‏

۷. مواد قليايي مشابه سود و آمونياك و ….

۸. اسيدها مشابه اسيد تارتاريك، اسيد لاكتيك، اسيد اگزاليك، اسيد استيك، اسيد سيتريك و همچنين ممكن میباشد از اسيدهاي معدني مشابه اسيد سولفوريك و اسيد کلريدريک نيز استفاده شود. در گذشته به جاي اسيد لاكتيك از “دوغ” استفاده مي شد.

بیشتر بخوانید:  مراحل تبديل پشم به خامه قالي بافي(نخ پشمي)

۹. آب كه به دليل استفاده مداوم در رنگرزي، بايد از شرايط و خواص لازم بهره‌مند باشد.‏ رنگرزی یک فرآیند شیمیایی میباشد باید تمامی مراقبت های لازم به عمل ايد درصورت بروزهرگونه مشكلي امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردارنمي باشد.

 رنگرزی سنتی, کارگاه رنگرزی

رنگرزی در ایران زمینه دیرینه ای دارد

مراحل رنگرزی سنتی

در این کارگاهها رنگرزی در پاتیل های بزرگ مسی انجام می گیرد. حرارت این پاتیل ها به وسیله شغله آتش که به وسیله گاز یا نفت تغذیه می شود تأمین می گردد. پشم ها بصورت ریسیده نشده یا کلاف نخ رنگرزی می شود.

مراحل دندانه و رنگرزی در این پاتیل های بزرگ مسی انجام می گیرید. سپس آبگیری در سانتیروفوژهایی اغلب با ابعاد کوچک انجام می گیرد. به طور عمده اغلب کارها در این کارگاهها دستی و زیر نظر استادکار انجام می گیرد.

 رنگرزی سنتی, کارگاه رنگرزی

رنگرزی صنعتی

مراحل رنگرزی صنعتی

در کارگاههای بزرگ همه چیز کاملاً مکانیزه میباشد و کارها به صورت ماشینی و با دستگاههای مختلف انجام می شود و به جای پاتیل های مسی از دیگ های بخار که همان نقش داشتن را ایفا می کند استفاه می شود پشم معمولاً به صورت نخ رنگرزی می شود.

ابتدا نخ ها را شل پیچی می کنند دستگاه «اشلاپ فورس» نخها را به صورت شل دور بوبین های سوراخ دار مخصوص رنگرزی می پیچد این سوراخها برای نفوذ رنگ به داخل نخها میباشد قطر بوبین با پشم که دور آن پیچیده می شود به 5/17 سانتیمتر می رسد.

سپس بوبین ها را درون محفظه بوبین می چینند و این کار به صورتی انجام میگیرد که بوبین ها به هم نچسبند این محفظه ها بردو نوع اند.

الف) محفظه بوبین کوچک با گنجایش 330 بوبین که به طور کل kg 250 وزن دارد.

ب) محفظه بوبین بزرگ با گنجایش 660 بوبین که به طور کل 450 الی kg 500 بسته به بزرگی و کوچکی بوبین ها وزن دارد.

در این مرحله بوبین ها آماده رنگرزی هستند. آنها را داخل محفظه رنگرزی که همان دیگ بخار لست می کنند البته قابل ذکر میباشد که قبل از این مرحله باید پشم ها شسته شده باشند تا چربی آنها گرفته شود زیرا چربی موجود در روی الیاف سبب عدم نفوذ رنگ به طور مناسب و یکنواخت بر روی الیاف می گردد.

شستشو توسط دترجنت صنعتی یا همان صابون صنعتی میباشد صورت میگیرد از نمونه این صابون ها «نئونیل 910» می باشد. عمل رنگرزی باید بعد از شستشو انجام گیرد. که بسته به نوع رنگ مورد مصرف، مواد مصرفی گوناگون اند.

تانکهای جانبی سمت تزریق آب برای رنگرزی و شستشو به مخازن اصلی رنگرزی تعبیه شده اند و عمل تزریق را در حین رنگرزی به مخزن اصلی انجام می دهند. تانکهای کوچک هم سمت تزریق رنگ و دندانه در پشت مخازن اصلی قرار دارند.

بیشتر بخوانید:  نگهدارى از گليم

دمای رنگرزی پشم 45 الی 50 درجه میباشد که در این دما رنگ بخ مخزن اصلی تزریق می گردد. و در این هنگام حرارت راتا 100 درجه سانتیگراد می رسانند البته دمای بیشتر از این سبب نمدی شدن پشمها میگردد. رنگرزی 45 الی 60 لحظه ادامه می یابد بعد با تزریق آب سرد به مخزن اصلی آغاز به سرد کردن دوش می کنند. تا دما به 75 درجه برسد و پشم دیگر رنگ را پس ندهد.

در این جا تزریق آب سرد به لوله هایی انجام میگیرد که در اطراف مخزن بین دو جداره دیواره مخزن قراردارند. سپس آب مخزن را تخلیه میکنند سپس پشمها را با آب سرد یک ربع شستشو می دهند و برای ثبات شستشویی پشم آمونیاک به کار می برند.

در مرحله بعد برای خنثی کردن آمونیاک از اسید استیک استفاده میکنند. آمونیاک محیط دوش را بازی می کند و اسید سبب خنثی شدن محیط می گردد. در این مرحله دوش را تخلیه می کنند.

آخرین مرحله شستشو با آب معمولی میباشد که برای پاک کردن اسیدی که روی پشم مانده، انجام می گیرد. بعد بوبین ها به دستگاه سانتریفوژ و سپس به دستگاه خشک کن منتقل می شوند. عمل آبگیری یک ساعت و عملیات خشک کردن حدود سه تا چهار ساعت بطول می انجامد.

در این مرحله بوبین ها را سفت پیچی می کنند و نخها آماده ارائه به بازار می شوند پشم دراینجا به مدت 30 لحظه در دستگاه بخار حرارت می بیند تا پیچ آن از بین برود و به اصطلاح حالت ملخی پیدا نکند.

 رنگرزی سنتی, کارگاه رنگرزی

رنگرزی قالی

عوامل موثر بر رنگرزی شیمیایی

1. نوع کالا و ویژگی های آن: بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام مي گيرد در عملکرد هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگزا میل‌کردن ذاتی (آفینیته) دارند رنگرز با توجه به نوع کالا رنگزای مورد نظر خود را انتخاب می کند.

علاوه بر نوع کالا، کاربرد کالا در آینده نیز معین‌کردن کننده مواد رنگزای مصرفی در رنگرزی می باشد فی المثل در مورد رنگرزی مواد اولیه قالیبافی باید از رنگزاهایی استفاده شود که از حداکثر ثبات شستشویی ،سایشی و نوری بهره‌مند باشند ولی در مورد رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت یک پارچه پرده ای ممکن میباشد ثبات نوری رنگ بیشتری مد نظر قرار گیرد.

گروه های مختلفی از مواد رنگزا منجمله مواد رنگرزی اسیدی، کرومی، متال و … میل‌کردن ذاتی نسبتاً خوبی به پشم دارند. علاوه برنوع کالا ویژگی های مختلف آن منجمله لطافت و نظافت و رنگ و یکنواختی و … بر کیفیت رنگرزی موثر میباشد.

بیشتر بخوانید:  نقوش فرش دستباف

2. نوع ماده رنگزا: یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی نوع مواد رنگزای مصرفی در فرآیند رنگرزی میباشد. شرکتهای مختلف سازنده مواد رنگزای بینهایت متنوعی می باشند که چنانچه رنگرز از ویژگی های آنان شناخت کافی نداشته باشد نمی تواند در انتخاب ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی بهترین گزینه را انتخاب کند.

3. دوش رنگرزی: بالاخص در مورد رنگرزی با مواد رنگزای شیمیایی انتخاب دوش رنگرزی از اهمیت بینهایت خاصی بهره‌مند میباشد. دوش رنگرزی می بایست منطبق با ویژگی های کالا و مواد رنگزای انتخابی باشد از آنجا که عمدتاً رنگرزی مواد الویه قالیبافی درپاتیل سنتی انجام می گیرد، بر استفاده از جنس استیل، دوار بودن و متناسب بودن آن با حجم کالا تاکید می گردد.

البته با عنایت به دانش فنی معاصر امروزه دستگاه های رنگرزی ساخته شده که علاوه بر گردش کالا ومحلول دارای امکانات جانبی بینهایت خوبی میباشد.

4. آب: مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رگرزی شده استفاده از آب مناسب در رنگرزی می باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه های رنگرزی از آبهای سخت برای رنگرزی استفاده می شود.

وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آبها سبب کدر شدن رنگ الیاف می گردد استفاده از سختی گیر آب از دست‌کم نیازهای کارگاه رنگرزی محسوب می گردد. لازم به یادآوری میباشد آب یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی میباشد.

5. حرارت: هر یک از انواع مواد رنگزای شیمیایی سمت افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در دست‌کم روزگار ممکن نیاز به حرارت دارند. حرارت نیز علاوه بر نقش داشتن موثری که در سرعت رنگرزی دارد یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی میباشد و لازم میباشد رنگرز سمت مطلوبیت کار حداکثر بهره وری را از این وسیله بنماید.

متاسفانه یکی از مشکلات استفاده از پاتیل سنتی این میباشد که حرارت در قسمتهای مختلف دوش یکسان نمی باشد.

6. مواد کمکی: در بسیاری از دوش های رنگرزی علاوه بر ماده رنگزا و کالا نیاز به مواد تعاونی یا کمکی می باشد این مواد به دلیل‌ها مختلفی کاربرد دارند برخی از آنان به لحاظ نرم نمودن آب به کار می روند (سختی گیر آب)، بعضی دیگر تر کننده هستند و سبب نم پذیری الیاف می شوند.

جمعی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می کنند و بالاخره برخی از آنها سبب افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر می شوند و در جمعی از دوش های رنگ نیز مجبوریم از مواد احیا کننده و اکسید کننده و … استفاده کنیم.

صرفنظر از همه ی عوامل فوق مهارت و هنر نمایی رنگرز نقش داشتن بینهایت حیاتی در کیفیت رنگرزی دارد. رنگرز می بایست شناخت کافی از ویژگیها شیمیایی و فیزیکی کالا، ماده ی رنگزا ،دوش رنگ داشته و هر آنچه در فرآیند رنگرزی اتفاق می افتد را مشاهده نماید وآن را تجزیه و تحلیل نماید.

 

منبع: بیتوته

[ad_2]

مطلب پیشنهادی

آشنایی با هنر گچمه بافی

[ad_1] گچمه‏ بافي که از صنايع دستي انحصاري کهگيلويه و بويراحمد میباشد، هنري مرکب از …